Prezensa banku estranjeiru sei fó ameasa ba BNCTL

DILI - Ohin loron iha ona banku rua hanesan Bank Rakyat Indonesia (BRI) ho Banku 3A Timor Sa maka submete ona ninia dokumentu ba Banku Central Timor-Leste hodi investe iha institusaun finanseiru iha Timor-Leste tanba ne’e sei lori kompetisaun maka’as nuene’e banku sira bele hatun jurus kreditu no bele hasa’e osan funan ba kliente sira ne’ebé halo poupansa iha banku.

Maibe governu mós tenke haree no halo investiemntu ne’ebé boot ba banku uniku ne’ebé nasaun foun ne’e nian hanesan Banku Nasional Komersiu Timor-Leste nune’e labele lakon bainhira kompete ho banku estrajeiru sira ne’ebé mai investe iha nasaun foun ne’e. Reitor Universidade da Paz UNPAZ Lucas da Costa hateten ho prezensa banku foun sei lori kompetisaun ne’ebé maka’as iha indústria bankária tanba ne’e governu presiza investe maka’as ba banku BNCTL tanba ohin loron haree ba infrastrutura, atendimentu no sistema banku nasionál ne’e nian sei kuran tebe-tebes.

“Tanba liu husi kompetisaun ne’ebé sira halo ba malu sira bele hasoru jurus kréditu no bele jurus debit maibé governu mós tenke atensaun labele husik BNCTL ne’e mate tanba banku BNCTL ne’e maka banku Timor nian,” dehan Reitor UNPAZ, Lucas da Costa ba jornalista Business Timor iha nia kna’ar fatin Tersa (7/03) bainhira husu ninia pontu devista kona-ba investimentu banku estranjeiru sira nian. Nia dehan BNCTL nu’udar banku nasionál ida maibé ohin loron infrastrutura sistema atendimentu banku ne’e nian sei la’o hakdasak tebes.

“Ko’alia kona ba banku BNCTL ita hotu laran triste tanba banku nasional ida mais nia instalasaun no edifisiu no insfrastutura la professional la nakloke ba merkadu, edifisiu ki’ik oan fasilidade uituan funsionarius uitoan entaun labele fo antendimentu di’ak ba publiku tomak ita ho laran triste hare BNCTL nia atendimentu ba públiku,” Lucas preokupa. “Dala ruma ita liu husi estrada ita haree ema ne’ebé forma atu ba simu osan iha BNCTL ne’e nakonu to’o mai estrada ibun ne’e la dun di’ak signifika governu la tau atensaun ba banku ne’ebé timor nian rasik,”dehan nia.

Reitor ne’e husu mós ba BCTL atu halo polítika ida hodi haree ba jurus kréditu ho jurus depózitu kliente sira nian ne’ebé ohin loron iha diferensia boot tebe-tebes. “Ita tau ita nia osan iha ita nia banku ruma ita hetan de’it jurus 1% aas liu mak ne’e de’it maibé kuandu ita ba deve ona osan banku ruma iha Timor ita selu jurus ne’e to’o 17% portantu nia spread ne’e 16% ne’e so iha Timor maka akontese iha rai seluk ne’e la akontese,” dehan tan Lucas.

Entretantu Dekanu Fakuldade Ekonomia no Gestaun Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Fernando Anunu hateten ho prejensa banku foun ne’e sei hamosu kompetisaun nune’e bele muda situsaun hotu iha banku sira hanesan kreditu, poupansa no ba taxa no juru ne’ebé ohin loron banku sira aplika ba ninia kliente sira.

“Ejistensia banku hodi atrai kliente atu halo kreditu tamba ne’eba BNCTL presiza muda estratezia rasik uluk ho juru ne’ebé boot 15% ba leten bele muda to’o 5-8% ne’e mak hanaran kompetisaun,” Dehan Anunu dehan ba BT iha nia kna’ar fatin kampus Liseu (07/03). Tuir prezensa banku foun sira nian importante tebes atu ajuda banku hotu-hotu ne’ebé ejiste hamenus taxa juru ba kreditu no hasa’e taxa juru ba poupansa.

“Situsaun hotu depende ba estratezia merkadu liu-liu ba produtu finanseiru no produtu bankaria nian atu bele atrai kliente,”dehan nia. Maske nune’e doekanu ne’e husu mós atu asegura BNCTL tanba nu’udar banku uniku nasuan foun ne’e nian bainhira iha kompetisaun maka’as ho banku sira seluk. “Nu’udar timor-oan agora ne’e presiza asegura ita nia banku rasik hanesan BNCTL atu nune’e osan bele ejiste nafatin maibé, hanesan nasaun ida hakarak ka lakohi ita tenki simu kompetisaun,” dekanu ne’e relata.

Tuir nia iha tempu badak sei mosutan banku sira hanesan BRI ho banku A3 sei lor kompetisaun ne’ebé maka’as iha merkadu finanseira atu nune’e banku bele estabelese papel di’ak liu hodi atende kliente. “Ho ejistensia banku foun bele hadia ona sistema kreditu, taxa no juru ne’ebé durante ne’e banku seluk oferese ona, kondisaun ne’e obriga banku atu ejisti iha ona análiza ida hodi bele forma traballador husi nasaun oi-oin hodi habelar sanak ba nasaun seluk,”dehan nia.

Entretantu iha parte seluk bainhira BT konfirma asuntu investimentu ne’e ba BCTL, koordenadora BCTL Nur-Aini Alkatiri hatete banku 3A Timor ohin loron submete ona ninia dokumentu maibé sei iha prosesu avaliasaun. “Kona-ba banku 3A Timor ami simu tiha ona sira nia dokumentu no agora daudauk ami haree hela sira nia dokumentu kompletu ona ka seidauk no ami sei halo prosesu avaliasaun ba sira nia aplikasaun ne’ebé sira hatama mai iha banku Central,” dehan Nur-Aini Alkatiri, ba BT, Tersa (07/03).

Vise koordenadóra ne’e hatete, sira seidauk bele informa ba públiku kona-ba dokumentu refere bainhira banku ne’e rasik seidauk informa kona-ba sira nia investimentu. “Foin hatama sira nia proposta no prosesu ne’e sei naruk la’ós sira hatama sira nia aplikasaun fo kedas lisensa ne’e lae, tanba tuir lei ne’ebé iha ami sei iha loron 45 nia laran hodi haree sira nia dokumentu kompleta ona ka seidauk hafoin ida ne’e mak bele fo notifikasaun ba sira,” dehan nia.

Nia dehan, Banku sentrál mós sei iha loron 60 hodi reve sira nia aplikasaun depois sei aumenta tan loron 20 para se karik sei iha informasaun adisional banku sentral sei husu ba sira no nia prosesu hanesan mós ho banku sira seluk. Vise koordenadora BCTL ne’e informa mos kona-ba investimentu baku seluk hanesan BRI ne’ebé iha mós interese atu mai investe iha nasaun foun ne’e.

“Ba banku BRI ne’e ami fo lisensa ba nivel kiik ho nia kapital mak $4 milhoens, ne’e tuir regulamentu iha kategoria tolu mak hanesan nivel A kona $6 milhoen, nivel B $4 milhoens, nivel C ho montante kapital $2 milhoens” nia informa.

Tuir informasaun ne’eb’e ohin loron esplla iha públiku katak banku 3A Timor SA ne’ebé ninia na’in mai husi rai Arabica, Asia no Africa ne’e bainhira investe iha nasaun foun ne’e sei fó epasu kréditu ba setór privadu sira atu halo investimentu. Oras ne’e daudauk banku ne’ebé eziste iha Timor-Leste mak, BNU mai husi Portugal, ANZ mai husi Australia no Nova Zelándia , BNCTL nu’udar Banku úniku Timór nian. (BT)

Business Timor