ASINA TRATADU TASI TIMOR BA TINAN 50, ANGELA FREITAS FO SALA BA MARI, HORTA NO XANANA

Prezidente Partidu TRABALHISTA, Angela Freitas,  sai mos sasin ba asina akordu entre lideres Timor Leste halo ho Australia iha Palasiu Governu Dili 20 Maio 2002, afirma katak, Mari Alkatiri, José  Ramos Horta no Kay  Rala  Xanana Gusmão, la iha direitu atu asina akordu tratadu tasi Timor ho Governu Australia, tanba momentu ne’e Governu tranzisaun hela.

“Primeiru ha’u hato’o ba Alexander Downer nudar Ministru Negosiu Estranjeiru Australia,  hanesan deputadu  membru Parlamentu   tranzitoriu, ha’u  hato’o ha’u nia preokupasaun katak, Mari, Horta nomos Xanana la  iha direitu atu asina akordu ne’e, tanba  iha tempu ami nian ne’e, tempu tranzisaun, seidauk  iha Governu difinitivu ida,”preokupasaun  ne’e hato’o hosi Angela Freitas ba JN-Diário iha Bairo dos Grilhos Kuarta (30/03).

Tuir Angela Freitas, ukun nain hirak ne’e hanesan asina nakdedar deit. Tanba atu asina akordu ne’e  tenki  iha Governu definitivu  ne’ebe eleita hosi povu.

“Segundu rezolusaun  Nasoens Unidas ninian   iha Timor  Leste la’os para atu  halo negosiasaun   kualker  rikusoin  ne’ebe maka  ita  iha Timor Leste, sira  viola  tiha  ona,”dehan Angela Freitas.

Nia dehan, antes  ne’e nia simu dokumentus  ida no  nia rasik estuda dokumentus  ne’e katak, iha artigu barak ne’ebe koalia momos la fo vantajen ba Timor Leste.

“Ha’u koalia   mos ho Sergio Viera de Melo katak,  sira  viola  tiha rezolusaun  Nasoens Unidas nian  ba sira nia  prezensa  iha Timor Leste,”dehan Angela Freitas.

Nasoens Unidas laiha señor halo negosisaun  asina akordu  kona-ba tratadu rikusoin kualker nasaun. Maibe  pelo contrario iha situasaun  ne’ebe maka emerjensia ema ida rua ninia  desizaun  politika, ninia estratejika politika, asina tiha akordu ida ne’ebe maka to’o ikus ninia  konsekuensia bo’ot tebes  ba povu no nasaun ida ne’e.

“Dala barak ha’u aprezenta preokupasaun ba Nasoens Unidas, Sergio de Melo no Peter Galbraith  ne’ebe iha Timor Sea, ha’u hateten,   ita  bo’ot la iha señor  negosisaun kona-ba rikusoin Timor ninian,  ita nia prezensa Nasoens Unidas ne’e atu  estabelese  fo seguransa ba rai ida ne’e nomos ajuda tranzisaun ne’e atu  instala makina  Estadu nian,”Angela Freitas kontinua dehan.

Angela haktuir,  tanba sa ida maka  Nasoens Unidas  iha  ne’e   hola parte fali ba negosiasaun akordu rikusoin ne’ebe maka Timor ninia rain, ida ne’e sala bo’ot. Tanba  ne’e kulpa  ne’e atu fo lolos ba ukun  nain  sira ne’eb’e asina akordu ne’e.

“kulpa ne’e fo ba sira, liu-liu señor Mari Alkatiri,  ne’ebe que  iha momentu ne’e  kaer pasta nudar Primeiru Ministru, kaer  pasta nudar Ministru Ekonomia,  ne’ebe la iha lejitimasaun hosi povu nia ba ne’e asina dokumentu ida ne’ebe que kona-ba riku soin Timor nian,  ne’ebe la partensia ema ida rua nian, riku soin nasaun ne’e partensia ba Timor tomak,”dehan Angela Freitas.

Ne’e duni Angela Freitas lakohi sira hirak asina akordu tratadu ne’e sai fali Anju hodi lohi fali povu.

“Labele mai lohi fali povu no komunidade Timor Leste hasoru fali komunidade Australia, ida kan ita estraga relasaun diplomatika, la’os deit parte Governu, maibe komunidade em jeral. Hanesan politika ita buka oinsa  meius oinsa atu bele hametin tan  relasaun ita nia diplomatiku, oinsa maka  ita  bele konkista  nasaun  sira avansadu hanesan ne’e atu  nune’e sira bele mai aseita akordu ida ne’ebe maka ita fo sira atu nune’e sira mos haree direitu ne’e tuir lei tasi ninian,”hateten tan Angela Freitas.

Angela Freitas subliña katak, durante ne’e sira hirak agora kaer ukun ne’e taka informasaun barak ba publiku atu publiku labele hatene sira nia bosok ne’e. Nune’e to’o ikus sira ne’ebe hola parte iha asina akordu ne’e fase liman tiha povu maka lori todan.

“Tanba ita  haree  katak, kuandu sira halo negosisaun komesa kedas  iha  tinan 2000, ne’e koalia kona-ba  Joint Petroleum  Development Area (JPDA), tuir fali sira koalia iha tinan 2001 kona-ba Memorandum Greater Sunrise, iha asina primeiru momentu kedas iha 20 Maio 2002,”tenik Angela Freitas.

Akordu  ne’e, nia dehan, kobre ba area hot-hotu  ne’ebe ema bolu JPDA. Ne’ebe  TL kontinua nafatin  ho tratadu ida ne’ebe sira asina ho Indonesia, sira  hatene katak, tratadu ne’ebe maka akordu  ho Indonesia, tenki kansela total, tanba   TL  independensia ona.

“Tanba sa maka  ita kontinua  nafatin ho akordu tratadu  ne’ebe Australia asina ho Indonesia, iha momentu kuandu asina  iha tinan 2002, ida ne’e  sem (laiha) fronteira maritima, ne’ebe nia akordu ne’e 30 anos,  ha’u halo intervensaun  iha momentu ne’eba porque Partidu TRABALHISTA la konkorda ho akordu  ne’ebe kona-ba tasi Timor sem delimitasaun fronteira maritima, ita labele asina akordu sem limitasaun fronteira maritima,”dehan Angela Freitas.

Tuir Angela, maske Timor-Leste momentu ne’e iha situasaun emerjensia hanesan presiza finanseiru atu finansia Estadu, maibe labele fan Timor-Leste ba Australia ho asina akordu arbiru hodi la tetu nia konsekuensia ne’ebé bo’ot no agora dadauk nasaun ne’e hasoru todan tebes.

“Ita  labele fan  ita nia rai, tanba deit osan. Ita la  iha rajun ba ida ne’e, ita iha opsaun barak ne’ebe mundu ne’e oferese, liu hosi Banko Mundial, ho komunidade nasaun sira seluk, ne’ebe sira fo sira nia finanseiro depende ba nasaun rua ne’e,”hateten Angela Freitas.

Angela Freitas haktuir, razaun Mari Alkatiri sira asina akordu ne’e, tanba dehan, presiza osan. “Tanba  deit presiza osan  ita fan  tiha ita nia rai, ida ne’e la’os razaun, ida ne’e zero toleransia, ida ne’e krime hasoru nasaun, krime hasoru povu,”haklaken Angela Freitas.

Nune’e mos ho akordu  ne’ebe maka asina ona entre lideransa Timor oan sira ne’e ho Australia, nia dehan, laiha ona dalan. Tanba nia dehan, lideransa TL ne’ebe asina akordu ne’e maka fo tiha ona frakeza no laiha kapasidade atu estuda vantajen ho desvantajen husi akordu ne’ebe Australia sira fo ba TL.

“Ha’u hanoin la iha ona dalan ba negosisaun ona, tanba     iha  tratadu  ne’e esplika momos katak, durante 50 anos parte rua ne’e labele koalia ba fronteira maritima,”Angela Freitas hateten.

Nia relembra katak,  tuir Partidu TRABALHISTA ninia haree, iha momentu kuandu ukun nain Timor-Leste sira asina akordu iha tinan 2002 ne’e ba deit 30 anos. Halo nusa maka sira brani tan asina iha tinan 2007, aumenta tan ba 20 anos, sai tiha ba 50 anos ona sem fronteira maritima.

 “Inves ita hadia akordu  iha tinan 2002, maibe  ita aumenta tan ba 50 anos, agora ita atu fo sala ba se Australia? ou  ita fo sala ba Governu Timor Leste, ema sira involve iha akordu  ne’e,”dehan Angela Freitas.

Nia hatutan, kuandu koalia kona-ba  asuntu mina rai  ne’e problema bo’ot, nasaun ne’e nian soberania  ne’e duni labele halimar.

“Bainhira ema koalia tratadu mina rai tenke ema iha koñesimentu maka koalia iha Televisaun ne’ebe estraga hotu prosesu  prepara ba negosisaun ne’e. Ne’e duni Partidu TRABALHISTA fo hanoin katak,  importante  liu  ita hadia  ita nia uma laran, importante liu ita tenke  forma konselhu permanente ba  tratadu mina rai ne’e, ne’ebe kompostu hosi jurista, kompostu ho ekonomista, kompostu hosi politiku sira ne’ebe iha koñesimentu desde inisiu komesa kedas iha akordu  Australia asina ho Indonesia nian,”tenik Angela Freitas.

To’o notisia ne’e hatún seidauk hetan konfirmasaun husi autor sira ne’ebé uluk asina akordu konba tratadu tasi Timor.

Manuel Tilman: “Akordu CMATS provizoriu deit”

Nune’e mos, Jurista no ekonomista Timoroan, Manuel Tilman hatete, akordu Certain Maritime Arrangements in the Timor Sea (CMATS) ne’e provizoria deit, se Timor Leste define ona ninia fronteira maritima liu husi dalan median line, maka automatikamente akordu ne’e invalidu.

“Tratadu tasi timor ho CMATS ne’e provizoriu, wainhira seidauk difini lolos ita nia fronteira maritima liu husi median line,” dehan Dr. Manuel Tilman ba JN-Diario foin lalais ne’e iha nia kna’ar fatin Beach Garden, Praia dos Coqueiros.

Nia esplika, tasi Timor ne’e iha prinsipiu rua, fronteira maritima soberania katak, define ita nia baliza husi tasi, rai maran no lalehan ba to’o iha ne’ebe. Ida ne’e mak ita seidauk resolve. Nune’e mos ho akordu Tasi Timor no CMATS.

Mesmu nune’e, Timor Leste kontinua hakas an atu bele tur hamutuk ho Indonesia ho Australia iha meza negosiasoens hodi deside ninia direitu soberanu.

Nia kontinua esplika, iha tinan 1972 Governu Portugal ho Governu Australia atu hahu diskuti fronteira maritima, maibe Portugal dehan labele tanba Timor kolonia ida.

Maibe iha tinan 1989, Australia rekuñese katak, Timor integra ona ba Indonesia, entaun sira nain rua halo tiha tratadu ida.

Tratadu ne’e fahe tiha tasi ne’e ba grupu tolu, A, B no C. Ida A ne’e ba Australia, B ne’e mak sentru no C ne’e ba Indonesia. Timor Leste nudar provinsia ida husi Indonesia entaun nia hamutuk hela iha linha ne’e.

Agora, nia kontinua tan, Tasi Timor ne’e tama iha segunda opsaun, primeira opsaun mak fronteira maritima soberania. Tanba deit persiza finanseiru hodi sustenta nasaun maka ita pending tiha negosiasaun fronteira maritima soberanu, ita tama liu ba diskuti tratadu Tasi Timor.

Tratadu Tasi Timor ne’e mos ita halo bazeia ba artigu 83 husi United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS), artigu ne’e dehan, wainhira seidauk hetan rezolusaun difinitiva konaba fronteira maritima uza continental shelf (plataforma continental) ka median line.   Enkuantu lato’o akordu final ba ida ne’eba, nasaun ne’ebe que iha problema bele hetan dalan ida ne’ebe provizoriu.

Ida ne’e mak Timor Leste halo iha Tasi Timor dehan katak, maske Timor Leste nia fronteira maritima seidauk diskuti, maibe adopta dadaun temporariamente akordu ida iha tinan 1989 hodi simu dehan katak, A ne’e ba Australia C ne’e mai Timor no B ne’e mak bolu Joint Petroleu Development Area (JPDA).

“Agora JPDA ne’e mak prejudika ita, liu-liu iha futuru wainhira ita tama ba dezenvolvimentu greater sunrise, tanba tuir akordu 1989 nian ne’e, ita hetan greater sunrise ne’e 18% deit.

18% ne’e mai husi, 22,10% tama iha JPDA 78,90% tama ba Australia, ne’e ita labok.ida 22,10% ne’e Australia sei mai foti tan 10% tanba zona dezenvolvimentu konjuntu, entaun final ita so hetan deit 18%, ne’e ita lakon,” esklarese nia.

Tanba ne’e mak, la sala kuandu estudante sosiadade no povu tomak tun ba estrada hakilar hodi ejize ba Australia atu rezolve fronteira maritima liu husi dalan median line, tanba ne’e direitu soberanu TL.

“Lei konvensaun internasional konaba tasi uza mak median line, se ita uza linha klaran mak greater sunrise 100% ita nian,” afirma nia.

Nia mos tenta atu esplika akordu Tasi Timor ho CMATS katak, CMATS ne’e rezultadu husi akordu Tasi Timor atu bele rezolve buat balun iha Tasi Timor, maibe akordu ne’e rezolve buat diak no buat aat mos.

Iha tratadu Tasi Timor dehan katak, tinan 30 mak ita foin deskuti fronteira maritima soberania, agora ita buka osan finanseia estadu. Maibe iha 2005 ba 2006 mosu fali CMATS ne’ebe sae tiha ba tinan 50 mak foin deskuti fronteira maritima. Bele diskuti antes, maibe minarai maran tiha ona iha rai okos.

Akordu CMATS ne’e mos fo kompesasaun oituan mai Timor katak, labuat ida rendimentu final ne’e 50:50 liu-liu konaba Greater Sunrise.

Australia dehan, maske Timor lahetan 50%, maibe rendimentu final ne’e Australia ho laran luak fo Timor 50%, tantu se ita iha deit 18% sira fo tan 32% ita simu hamutuk 50%.

“Akordu Esplorasaun no dezenvolvimentu mina no gas ida ne’e mak Dr. Mari Alkatiri ho Dr. José Ramos Horta mak asina, ida ne’e mak lori ita ba tratadu tasi Timor ho CMATS ne’e,” tenik nia.

Jurista Timoroan ne’e reafirma, TL bele diskuti fonteira maritima soberanu no dezenvolvimentu no esplorasaun mina no gas temporaria ne’e hamutuk, maibe depende mos ba Governu nia jestaun finanseira, tanba desizaun ida bele implika ita nia vida nasional.

Basa media line ne’e la rezolve aban, maske ita obriga Australia mai tur iha meza negosiasoens, ne’e ita sei lori tempu naruk.

Tuir nia, Timor Leste tama uluk lai ho fronteira maritima soberanu, maibe tenki fiksa tiha lai nia prazu, iha tinan lima mai ita resolve buat ne’e kalae?

Entaun ita haluha dezenvolvimentu ho esplorasaun mina no gas ne’e, tanba ita sei iha osan fundu minarai US$16 biloens no ita bele sustenta nasaun wainhira ita halo manajementu diak.

Bainhira Governu halo jestaun diak ba fundu minarai $16 biloens ne’e, ita nia maun bo’ot Xanana Gusmão bele hakat ona ba meza negosiasoens buka dalan hodi hetan media line atu hetan Timor Leste nia soberania fronteira maritima.

“Ita bele halo buat rua ne’e hotu, maibe perioridade mak fronteira soberania, sei ida ne’e mak ita nia perioridade ita hotu tun ba estrada hatudu ba mundu tomak katak, ami iha direitu atu difini fronteira maritima aumesmu tempu ita bele buka fali dalan nasoens unidas no lori kazu ne’e ba tribunal do mar no tribunal de justisa,” hatete ekonomista ne’e.avi/nty

Jornal Nacional